Compagnie des eaux de Scutari-Kadi-Küi, | Üsküdar-Kadıköy Su Şirketi

Mavi Boncuk | Compagnie des eaux de Scutari-Kadi-Küi,

ELMALI BENDİ

İstanbul’un Anadolu yakasına su sağlayan I. Elmalı Barajı.



Müellif:

KAZIM ÇEÇEN

İstanbul’da Anadolu yakasının su ihtiyacı Osmanlılar zamanında çok sayıdaki vakıf isâle hatlarından karşılanıyordu. Bunların giderek bozulması ve nüfusun artması sebebiyle XIX. yüzyılın sonlarına doğru yeni su tesislerinin yapılması zorunlu hale geldi ve bölgenin suyunu temin için Üsküdar-Kadıköy Su Şirketi adıyla kurulan bir Fransız şirketine altmış beş yıl süreli imtiyaz verildi. Şirket, 1891-1893 yılları arasında İsviçreli mühendis Henri Gruner’e, Göksu deresi üzerinde Boğaziçi’nden 3 km. uzaklıkta bulunan Elmalı Bendi’ni yaptırdı. Hemen arkasından isâle hattıyla şehir şebekesinin de tamamlanması üzerine bölge yeterli suya kavuştu. Ancak bent 1916’da meydana gelen taşkında kısmen yıkıldı. Aynı şirket, 1926 yılında tamir ve tâdilât çalışmalarına başlayarak toprak dolgu barajı beton plakalarla kaplattı; bu sırada kâgir bölümünde de bazı değişiklikler yapıldı. Üsküdar-Kadıköy Su Şirketi’nin İstanbul Sular İdaresi tarafından on yılda eşit taksitlerle ödenmek üzere 400.000 liraya (1 $ = 1.28 TL) satın alınması üzerine (Sözleşme tarihi 17 Haziran 1937, buna ilişkin 3359 numaralı kanunun yürürlüğe giriş tarihi 11 Haziran 1938) Sorumluluğu İstanbul Sular İdaresi’ne geçen Elmalı Bendi’nin kâgir kısmı, 1948 yılında daha fazla su toplayabilmesi için dolu savakların üzerine batardo kirişleri konulmak suretiyle yükseltildi. Önceleri kotu 29,60 m. olan baraj gölünün suları yükseltmeden sonra 32,40 m. kotuna çıktı ve gölün hacmi 1.700.000 m3’e ulaştı.

Üsküdar-Kadıköy Su Şirketi 1937 yılına kadar Anadoluhisarı ile Bostancı arasında kalan bölgenin su ihtiyacını karşılamış, bentten gelen suları arıtma tesisinden geçirerek günde 6789 m3 (yılda 2.477.703 m3) olmak üzere 8194 abone ile 29 çeşme ve 244 yangın musluğuna dağıtmıştı. Fakat Elmalı Bendi, şehrin su ihtiyacı süratle arttığından ilerideki yıllarda İstanbul Sular İdaresi’nin yaptığı yükseltmeye rağmen yetersiz kaldı. Bunun üzerine 1952-1955 yılları arasında bendin menba tarafından 1,5 km. kadar uzağına II. Elmalı Barajı yaptırılarak bölgeye günde 60.000 m3 (yılda 22.000.000 m3) su verme imkânı elde edildi.


Toprak dolgu ve kâgir ağırlık barajı olarak iki ayrı kısımdan meydana gelen Elmalı Bendi’nin drenaj sahası (hidrolojik havzası) 79 km2’dir ve takviye aldığı II. Elmalı Barajı’nınki ile birlikte 81,5 km2’ye çıkar. Bu havzaya yılda en az 426,4 mm, en çok 1078,6 mm. yağış düşmektedir. Barajın dere tabanından (talveg) itibaren tepe noktasına (kret üstüne) kadar olan yüksekliği 19,75 m., toprak dolgu barajın tepe (kret) uzunluğu 179,80 m., toprak dolgu barajın tepe genişliği (menba korkuluğu dahil) 4,65 m., kâgir ağırlık barajının tepe uzunluğu 118,60 m., kagir ağırlık barajının tepe genişliği 3,25 m. ve baraj üstündeki servis yolunun (geçit köprüsü) genişliği de 1,10 metredir.



Taşkınlar sırasında tehlikeli olabilecek fazla suların emniyetle dereye verilebilmesi için üç ayrı grup dolu savak yapılmıştır. Birinci grup, üç adet 1000 mm. çapındaki borudan oluşan ve otomatik çalışan sifon savaklardır. Baraj gölündeki su tehlikeli seviyeye yükselince sifonlar açılarak suyu boşaltırlar; halen borulardan biri tıkalıdır. İkinci grup, barajın sol tarafında eşik yüksekliği 31 m. kotunda ve her biri 3,75 m. genişliğinde üç adet, üçüncü grup ise eşik yüksekliği 29 m. kotunda ve her biri 4,30 m. genişliğinde olan on bir adet çelik kapaklı dolu savaktan meydana gelir.



Baraj gölünü boşaltma görevini yapan iki adet 800 mm. çapındaki dip savak borusu 17 m. ve 21 m. kotlarına yerleştirilmiş ve su alma boruları ile de irtibatlandırılmıştır. Bir priz odasına açılan ve halen yedisi kullanılmakta olan dokuz boru ile barajdan alınan sular arıtma tesislerine iletilir. Dolu savak, dip savak ve su alma borularının hepsi kâgir ağırlık barajı üzerindedir.

BİBLİYOGRAFYA

O. Ural – Ü. Ungan, Large Dams in Turkey, Ankara 1967, s. 19-20.

Kerim Esmer, Tarih Boyunca İstanbul Suları ve İstanbul Su ve Kanalizasyon Müdürlüğü, İstanbul 1983, s. 48-50.

Kâzım Çeçen, İstanbul’da Osmanlı Devrindeki Su Tesisleri, İstanbul 1984, s. 184-187.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1995 yılında İstanbul'da basılan 11. cildinde, 56-57 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.


Elmalı Bendi – Beykoz / İstanbul

Mimar Şeyh Ahmed Tal'âtî [1] Efendi'nin mimarlığını ve mühendisliğini üstlendiği Elmalı Su Bendi'nin resm-i küşâdı 7 Teşrin-i Evvel 1309 (19 Ekim 1893) tarihinde yapılır. Şeyh Ahmed Muhtar Tal'âtî Efendi, açılış merasimine şeyh kisvesi ile iştirak etmiştir. Ahmed Tal'âtî Efendi'nin taahhüdünü ifa ettiği ve açılışı kurbanlar kesilerek yapılan Elmalı Barajı'nın hitamını müteakip, Almanlar haksızlıklara tevessül ettiklerinden aralarında ihtilaf çıkmış ve mesele senelerce devam edecek bir dava olarak Ticaret Mahkemesine intikal etmiş.

Nouvelles annales de la construction: Series 1-7, Volume 2, 1895 - Architecture

[1] Ahmed Tal'âtî Efendi'nin mimârî eseri olan ve ilk adı "Şeyh Apartmanı" olan binâ, 1.Dünyâ haribinden sonra bir izale-i şüyû davası neticesinde, Osmanlı'nın ilk plak şirketini kuran Blumenthal Biraderlerin eline geçmiş ve Jül Apartmanı adını almıştır. 1950'li yılların sonuna kadar bu isimle anılan "Şeyh Apartmanı", daha sonra satılmış ve "Gül Apartmanı" adını almış. 2000'li yılların başında yıkılan Ahmed Tal'âtî Efendi'nin bu eserinin yerinde bugün, Marmara Pera Oteli bulunmaktadır.

Bina Osmanlı İmparatorluğu'nda posta teşkilatının kurulduğu 1840 yılından itibaren Yenicami avlusu posta hizmetlerinde merkezdi. Bu alandaki önceleri Evkaf Nezareti'ne ait olup cizye vergisinin alındığı yer olarak kullanılan büyük ahşap bina, hayvanların sığmasına uygun bir avluya sahip olması, şehir ticaretine ve sahile yakın bir yerde bulunması sebebiyle "Postahane-i Âmire"ye dönüştürüldü. 1870 yılında Posta ve Telgraf idareleri birleştirilerek bir nezaret idaresine verilince Postahane-i Âmire'ye "İstanbul Postanesi" adı verildi. Zamanla bu ahşap binaya nezaret kalemleriyle posta servisleri sığmadı ve daha geniş bir binaya ihtiyaç duyuldu. Ahşap yapı 1890 yılında yıktırılarak yerine, bugün İş Bankası Müzesi'ne ev sahipliği yapmakta olan kârgir bina yaptırıldı. 23 Eylül 1892’de hizmete açılan binanın inşaatı müteahhit Şeyh Ahmed Muhtar Talat Efendi tarafından gerçekleştirildi.

This building was the center for postal services since 1840. The large wooden building in this area, which was formerly used as a place where the cemetery tax was taken, belonged to the Foundations Ministry and was transformed into "Posthane-i Âmire" (Superior Post Office) because of its courtyard suitable for the animals, and its proximity the city trade and the waterfront. In 1870, when Postal and Telegraph administrations were merged and given to a supervisory administration, Postahane-i Amire was named "Istanbul Post Office". The wooden structure was demolished in 1890 and in its place the masonry building that is now home to the İş Bank Museum was built. The construction of the building, which was opened on 23 September 1892, was carried out by the contractor Sheikh Ahmed Muhtar Talat Effendi.