An extinct Jewish community: Edirne

 Mavi Boncuk |

Yusuf BESALEL Perspective | Wednesday, January 21, 2015

Salom Newspaper Article

An extinct Jewish community: Edirne

Following the expulsion of Jews from Spain in 1492, Edirne was one of the first communities where Jewish immigrants organized themselves in the Ottoman lands. The city, which was a trade center, also hosted many famous people in the fields of culture, art and literature. However, with the events that took place over time, the Jewish population of Edirne gradually decreased and disappeared.

When Sultan Murat Hüdavendigar conquered Edirne in 1361, he encountered Jews in this city. The Jews here were brought from there when the Roman Emperor Adrien (117-138) conquered Palestine. Following the expulsion of Jews from Spain in 1492, Edirne was one of the first communities where Jewish immigrants, who were waiting for Ottoman galleys in Spanish ports, organized themselves in Ottoman territory. The city became a trade center in the 16th century. The Yeshiva in Edirne was famous and the Chief Rabbi of Edirne had influence over the Jews in the Ottoman country.

  Jews began to form a crowded community in the 18th century. Essentially, the Jews who came from Istanbul to Edirne after Fatih the Conqueror conquered Istanbul, established a Jewish neighborhood. During the time of Eli Geron, who was elected chief rabbi in 1751, there were 13 synagogues in Edirne that were administratively autonomous from each other. Yakir Geron, from the Geron Family, which trained chief rabbis and rabbis in Edirne for two centuries, became the Chief Rabbi of Edirne in 1835 at the age of 22. After the 1846 Edirne fire, he came to Istanbul and received an edict from Sultan Abdülmecid for the construction of the burned synagogues and collected aid from the Jews of Istanbul. . In addition, the unity of the Istanbul community carried out useful work for the preparation of the Istanbul regulations. Alliance Universelle School was founded in Edirne in the second half of the 19th century.

A strong community organization

In 1926, approximately 7000 Jews lived in Edirne. This number was less than half of the Jewish population before the Balkan War. The Jewish community of the city of Edirne (ancient Andrinopolis) was, as usual, more organized than its eastern counterparts. A total of 36 people, three of whom were rabbis, were managing the congregation.

A newspaper called 'La Boz de la Verdad' had been published in the city by Yosef Baritshak since 1910. In 1905, 13 existing synagogues were destroyed by fire. In 1905, there were 900 students in the school, which cost half a million gold coins. In addition, in these years, there were charitable organizations and associations in Edirne such as the Orphanage, Bikur Holim, Ozer Dalim, Matan Baseter, Fraternitad Eskolar, Hevdat Hapoalim. The Maftirim activities of the Edirne Sephardic Community in music had also progressed.

Today, there is only one Jew left in Edirne. However, the Jewish population was 22,515 in 1914 and around 2,000 in 1943.

Edirne Synagogue

  Over time, this community shifted especially to Istanbul and reinforced the Istanbul community. Based on an old interview tape in which Yasef Romano, who represented the Edirne Community in 1994, conveyed the memories of his deceased father, Yuda Romano; “The population of the Edirne Jewish Community was around 20,000 before the Balkan War. Edirne Synagogue started to be built in 1905. The construction was carried out with the project of Parisian Architect Debre, with the money collected from the community and contributions from abroad. In 1920, it was decided after a few discussions to complete the housing section behind the building. The building became home to a rabbinate, charitable associations, and a pharmacy where doctors worked. There was also a widow's house. "This building lost its function over time and was used by facilities such as a soda shop and a carpentry shop." According to the memoirs of Yuda Romano, Muslim and Jewish citizens of Edirne got along like brothers and there was intimacy between the clergy. Edirne Synagogue was active until 10-15 years before the interview. In the year of the interview, about 15 Jewish families were living in Edirne and the synagogue had been superficially repaired, but the building could not be preserved and became the target of theft. Reports recommended for repairs were not carried out due to lack of money. The building was dilapidated and abandoned. However, in May 1994, contacts were made by the Ministry of Foundations, Culture and Trakya University for repairs and the formation of a museum. In early 1995, the possibility that Trakya University would invest in the building to turn it into a museum came to the fore. Despite all the efforts of Trakya University, the roof of the building collapsed in 1997. What remained of this building, which was modeled on the Vienna Synagogue, which was put into service in 1907, was looted. Trakya University went out of business in 2000 and returned the building to the Foundations. In March 2010, the restoration was tendered to a company. The work is largely completed and the building will be opened as a museum in 2015.

  On the other hand, the 60-acre Edirne Jewish Cemetery, containing thousands of tombstones, was completely expropriated in 1973. This cemetery was taken into restoration by Trakya University students in 1996. Only about 10 percent of the cemetery, where no burials have been made since 1970, remains.

Professions of Edirne Jews

In addition to winemaking and trade, Jews came to Edirne in fields such as sesame, sunflower oil production, cheesemaking and confectionery. In this context, dairy farmer Albert Sarfati, Nesim Marko Kohen and Malki families were among the first names that come to mind in the development of Edirne cheesemaking. We even see that during the Ottoman period, Jews were active in the fire brigade organization due to frequent fires. Among the city's 14 pumps, broom maker Sarı Nesim and baker Altın De İshak's pumps were among the most appreciated.

  Jews in Edirne have always lived a life away from politics, taking care to establish friendly relations with their neighbors and acquaintances. Many Edirne residents over the age of sixty always talk about this culture and skill they learned from their Jewish friends. Jews were very influential in Edirne's trade, culture, art and literature and added color to the social life of the city. For example, at the beginning of the street that turns towards the Tamburacılar Mosque, there was the shop of Naftali Mitrani, the rose of the bazaar, coffee shop and butter maker. On the same street, there were Grocer Moşe, Kağıtçı Menahem, laker seller and kipper seller Bello, etc. Bohor Philosopher, Dr. on the left wing of Cumhuriyet Street. Sami Haras, Dr. Toledo, Lumberman Salomon, Yuda Romano; On the right wing, there were Cumhuriyet Reşadiye Cinema, Italian Synagogue and other well-known names. Dr Sami Haras, mentioned above, was a doctor loved by the public. He was my late mother's aunt's son-in-law. He was ambushed and badly beaten by rival doctors who could not hold him back. A few years later, in the early 1970s, he immigrated to Israel with his wife, Rozi, and died there about 10 years ago.

Many works have been published about Edirne Jews

'Jews of Edirne'

In one of these books written by Güngör Mazlum: Jews encountered by the Ottomans during the conquest in Edirne, Jews who escaped from the pressures in Europe and fled to Edirne, Education-Alyans Israelite Schools, Talat Pasha's love story with his Jewish daughter Ester from Edirne, Sabbatai Sevi's story. The trial of Atatürk in Edirne Palace, the Thracian Events in 1934 and Rabbi Haim Becerano, who was Atatürk's friend and knew the Quran by heart, are mentioned.

Another book is by Rıfat Bali. Bali's book also mentions the 1934 Thrace Events. In the acts of violence that took place between June 21 and July 4, 1934, Nihal Atsız was secretly provoked by Orhun and Cevat Rıfat Atilhan by writing racist articles against Jews in the National Revolution magazine, and by the state's policy of purifying the region from foreign elements; In provinces such as Tekirdağ, Edirne, Kırklareli and Çanakkale, many shops and houses belonging to Jews were looted and many Jewish women were raped. Approximately 15 thousand Thracian Jews left their city. The petitions submitted by the Jews got stuck in the bureaucracy. Emigration abroad increased with events such as the Wealth Tax and the 21-Quarity Reserves during the Second World War. Especially after the official establishment of the State of Israel, the Jewish population in Edirne decreased to a minimum due to immigration to this country. During the 1967 Israeli-Arab War, a significant part of the city's Jews went to Israel. Some of them were migrating to Istanbul little by little. There were fewer than 100 Jewish families left in the city. The Great Synagogue is no longer used. The small synagogue behind it was used. The Great Synagogue was also the target of thieves and they smashed its magnificent chandeliers with sticks. The city's only rabbi immigrated to Israel in 1966. During the time of about 15 families staying in the city, a rabbi coming from Istanbul was conducting important ceremonies.

Former Jews from Edirne who visit Edirne, where there is no one left from the Jewish community today, cannot hold back their tears when their memories come back to life. Recently, the Governor of Edirne, citing the Masjid al-Aqsa events, declared that the Edirne Synagogue, whose restoration is being completed, cannot be opened for worship.

Declining population and its causes

Essentially, the Jewish population of Edirne, which was 23,839 in total in the 1905-1906 census, decreased to 15,686 in the province in 1914 after the Balkan War, and due to the pressures that started after the declaration of the Republic in 1923 and especially the migration to Istanbul, it decreased to 6,098 in the 1927 census and 1934. After the Thrace Events, it decreased to 4,071 in 1935, after the Wealth Tax, to 2,441 in 1945, and with immigration to Israel between 1947 and 1949, it decreased to 435 in the 1960 census. In 1980, there were only 63 Jews left in Edirne. While the community that has been destroyed by the oppression, the cemetery that has been largely plundered, and who will worship in the synagogue to be restored are even questions, such statements only reflect the extent of anti-Semitism.

  However, the Jews of Edirne brought commercial and industrial wealth to the city and famous people grew up among them. Especially the chief rabbis from the Geron family made significant contributions to responsa literature. Chaim Bejerano, who became the Chief Rabbi of Edirne in 1909, was a true patriot and was decorated with an order in 1912. Apart from the Torah, he knew the entire Quran and the Bible by heart.

Culture and art center Edirne

During the Ottoman period, the city was famous for its higher religious education institutions called Yeshiva, which were an example even for Central Europe. In addition, at the time of the declaration of the Republic, there were a total of 1140 students, boys and girls, in Alyans schools, the foundations of which were laid in 1865. Jewish press life was also colorful. At the end of the 19th century, Kerem Sheli, Hachalom, Yosef Daat, La Boz de la Verdad (1910) etc. were published. In addition, music had come a long way in Maftirim (Hebrew Sufi Hymns) and rabbis had produced maqams in classical Turkish music with their Mevlevi grandfathers. Among the founders of this music are Rabbi Shelomo Ben Mazaltov (1509-1571) and Hebrew Mystic Israel Ben Moshe Nadjara.

Jewish citizens were religious and loyal to their traditions. Religious holidays were celebrated meticulously and with enthusiasm.

  There were various charities. Matan Baseter was established before 1917 for the families of Jewish soldiers who were martyred or harmed in the Balkan Wars. There were also Bikur Holim-Aid to the Sick, Ozer Dolim Association for Aiding the Poor, Hospital, Mahazeke Tora, culture, art and sports clubs. Edirne was a city with a very high intellectual level. Talmud commentator, philosopher, astronomer and mathematician Comtino (1420-1487), Yosef Ben Efraim Karo (1488-1575), who compiled his giant work Beit Yosef and various sections of Jewish law into a single work, the very famous Shulchan Aruch, Moiz Zeki, who served in various judgeships. Bey Albala (1874-1954), Eliezer Menda (Hoca) (1887-1978), 8th term MP Salamon Adato (1894-1954) all left their mark in this city.

Edirne; fires, earthquakes, epidemics, social events (Sabbatai Zevi, the leader of the Sabbatians), the Edirne Festival of Mehmet the Fourth, enemy occupations, the Thrace Events (1934 Jews called this pogrom 'furtuna'), the Nazis' attempts to bring people from Greece to the death camps during the Second World War. The terrible appearance of the Jews in the trains filled with Jews in the carriages at Karaağaç station... The city of Serhat turned the lives of the Jews in Edirne into an epic.

Relations between Muslims and Jews were warm and friendly

Regardless of state policies, relations between the Muslim majority and Jewish shopkeepers and neighbors were generally warm and cordial. I would like to include the following sentence of dentist Ida Benromano, who is also an old friend of mine, in Naim Güleryüz's book 'Edirne Jews', from which I also extracted summaries: "I am proud to have lived in Edirne. My heart remains in Edirne. ."

  On the other hand, by the Chief Rabbi of the period, Yitzhak Sarfati, in the 15th century. Emphasizing the humane attitude they received from the Ottomans in the historical Hebrew letter, thought to have been written in the mid-19th century and sent to various Jewish communities in Europe, Sarfati said at the end of his letter to his co-religionists who were oppressed in Europe: "Now, after seeing all this, why are you still sleeping? Wake up and go to these cursed countries." Leave (Germany, etc.) forever."

After this letter, hundreds of Jewish families immigrated to the Ottoman Empire. And their descendants; They sacrificed their lives for their homeland along with their Muslim comrades in the Wars of Independence and on fronts such as Çanakkale, Balkan, Tripoli, and the East. They mixed with this land that embraced them and loved them very much. Even their ID tags could not be found... Thousands of them did not return home. The rabbis declared their wives 'aguna' and did not marry them off. Because their husband's official death announcement had not arrived. Sometimes I can't help but wonder if the authorities who constantly smear the Jews know this side of history...

Resources:

'Ottoman and Turkish Jews' Yusuf Besalel

‘Journey in History, Edirne Jews,’ Naim Güleryüz, 2014

Google: 'Edirne Jews'

Mevcudu kalmamış bir Yahudi Cemaati: Edirne

 Yusuf BESALEL  Perspektif

 21 Ocak 2015 Çarşamba

İspanya’dan 1492’de Yahudilerin kovulmasını müteakiben, Yahudi göçmenlerin Osmanlı topraklarında örgütlendikleri ilk cemaatlerden biri Edirne’ydi. Ticaret merkezi olan şehir aynı zamanda kültür, sanat ve edebiyat alanında birçok ünlü kişiyi barındırmıştı. Ancak zaman içinde yaşanan olaylarla Edirne’nin Yahudi nüfusu gitgide azalarak yok oldu.

Sultan Murat Hüdavendigar, 1361’de Edirne’yi fethettiğinde, bu şehirde Yahudilerle karşılaştı. Buradaki Yahudiler, Roma İmparatoru Adrien (117-138), Filistin’i zapt edince oradan getirilmişlerdi. İspanya’dan 1492’de Yahudilerin kovulmasını müteakiben, Osmanlı kadırgalarını İspanyol limanlarında bekleyen Yahudi göçmenlerin Osmanlı topraklarında örgütlendikleri ilk cemaatlerden biri Edirne’ydi. Kent, 16. yüzyılda  bir ticaret merkezi olmuştu. Edirne’deki Yeşiva ünlüydü ve Edirne Hahambaşısı Osmanlı ülkesindeki Yahudiler üzerinde nüfuz sahibiydi.

Yahudiler, 18. yüzyılda kalabalık bir cemaat meydana getirmeye başladılar. Esasen Fatih’in İstanbul’u fethedişinden sonra İstanbul’dan Edirne’ye gelen Yahudiler, bir Yahudi mahallesi kurmuştu.1751’de hahambaşı seçilen Eli Geron zamanında ise, Edirne’de idari bakımdan birbirlerinden özerk 13 sinagog mevcuttu. İki yüz yıl boyunca Edirne’ye hahambaşılar ve hahamlar yetiştiren Geron Ailesinden Yakir Geron,1835’te 22 yaşındayken Edirne Hahambaşısı oldu.1846 Edirne yangınından sonra İstanbul’a gelerek Sultan Abdülmecid’den, yanan sinagogların inşası için bir ferman aldı ve İstanbul Yahudilerinden yardım topladı. Ayrıca İstanbul cemaatinin birliği, İstanbul nizamnamesinin hazırlanması için faydalı çalışmalar yaptı. 19. yüzyılın ikinci yarısında Edirne de Alliance Universelle Okulu kuruldu.

Güçlü bir cemaat örgütü

1926’da Edirne’de 7000 kadar Yahudi yaşamaktaydı. Bu sayı Balkan Savaşı öncesi Yahudi nüfusunun yarısından eksikti. Edirne (eski Andrinopolis) kenti Yahudi topluluğu her zamanki gibi doğudaki emsallerinden daha örgütlüydü. Üçü rabi toplam 36 kişi cemaati yönetiyordu.

1910’dan beri kentte ‘La Boz de la Verdad’ adlı bir gazete, Yosef Baritshak tarafından yayınlanıyordu.1905’teki mevcut olan 13 sinagog yangında kül oldu.1905’te yarım milyon altına mal olan okulda 900 öğrenci vardı. Ayrıca bu yıllarda Edirne de Yetimhane, Bikur Holim, Ozer Dalim, Matan Baseter, Fraternitad Eskolar, Hevdat Hapoalim gibi hayır kuruluş ve dernekleri vardı.Edirne Sefarad Cemaati’nin müzikte Maftirim çalışmaları da ileri gitmişti.

Günümüzde Edirne de sadece bir Yahudi kaldı. Hâlbuki 1914’te Yahudi nüfusu 22.515, 1943’teyse 2.000 dolaylarındaydı.

Edirne Sinagogu

 Zamanla bu cemaat özellikle İstanbul’a kaydı ve İstanbul cemaatini takviye etti.1994’te Edirne Cemaati’ni temsil eden Yasef Romano’nun vefat eden babası Yuda Romano’nun anılarını naklettiği eski bir röportaj kasedine istinaden; “Edirne Yahudi Cemaati’nin nüfusu Balkan Savaşı’ndan evvel 20.000 dolaylarındaydı. Edirne Sinagogu,1905 yılından itibaren inşa edilmeye başlandı. İnşaat cemaatten toplanan para ve yurtdışından katkılarla Parisli Mimar Debre’nin projesiyle yapıldı.1920’de de binanın arkasındaki lojman bölümünün tamamlanması birkaç tartışmadan sonra karar verildi. Bina, hahamhane ve hayır derneklerine ayrıca doktorların çalıştığı bir eczaneye de mekân oldu. Ayrıca bir dulhane de vardı. Bu bina zamanla işlevini yitirdi ve gazozhane, marangozhane gibi tesislerce de kullanıldı.” Yuda Romano’nun anılarına göre, Edirneli Müslüman ve Yahudi vatandaşlar kardeş gibi geçinmişler ve din adamları arasında samimiyet olmuştu. Röportajdan 10-15 yıl evveline kadar Edirne Sinagogu faaldi. Röportaj yılında Edirne’de 15 kadar Yahudi ailesi yaşıyordu ve sinagogun yüzeysel bir tamiratı yapılmıştı, fakat yapı korunamadı ve hırsızlıklara hedef oldu. Tamirat için önerilen raporlar, parasızlıktan gerçekleştirilmedi. Bina harap ve metruk durumdaydı. Ancak Mayıs 1994’te Vakıflar Kültür Bakanlığı ve Trakya Üniversitesi tarafından onarım ve müze oluşumu için temaslar sağlandı.1995 yılı başlarında Trakya Üniversitesi’nin binayı müze yapmak için yatırım yapacağı olasılığı gündeme geldi. Trakya Üniversitesi’nin tüm gayretlerine rağmen 1997’de binanın çatısı çöktü.1907’de hizmete giren Viyana Sinagogu’nu model alan bu yapıdan artakalanlar yağmalandı. Trakya Üniversitesi 2000 yılında devreden çıkıp, yapıyı Vakıflar’a iade etti. Mart 2010 tarihinde restorasyon bir firmaya ihale edildi. Çalışmalar büyük oranda bitmiş olup yapı 2015 yılında müze olarak açılacak.

 Öte yandan binlerce mezar taşı içeren 60 dönümlük Edirne Yahudi Mezarlığı 1973’te tamamen istimlâk edildi. Bu mezarlık 1996’da Trakya Üniversite öğrencileri tarafından restorasyon için onarıma alındı.1970 yılından beri defin yapılmayan mezarlığın ancak yüzde10 kadarı geriye kalmıştır.

Edirne Yahudilerinin meslekleri

Yahudiler Edirne’ye şarapçılık ve ticaretin haricinde susam, ayçiçeği yağı üretimi, peynircilik, şekercilik gibi dallarda da girişimlerde bulunmuşlardı. Bu bağlamda Edirne peynirciliğin gelişmesinde mandıracı Albert Sarfati, Nesim Marko Kohen ve Malki aileleri de ilk akla gelen isimlerdendi. Hatta Osmanlı döneminde Yahudilerin sık olan yangınlardan dolayı itfaiye örgütünde de aktif olduklarını görmekteyiz. Kentin 14 tulumbacısından süpürge yapımcısı Sarı Nesim ve fırıncı Altın De İshak tulumbası en çok beğeniyi kazananlar arasında idi.

 Yahudiler, Edirne’de her zaman siyasetten uzak, komşuları ve tanıdıkları ile dostluk ilişkileri kurmaya özen gösteren bir hayat sürdüler. Yaşı altmış üstünde olan birçok Edirneli, her zaman Yahudi dostlarından öğrendikleri bu kültürü ve beceriyi anlatırlar. Yahudiler, Edirne’nin ticaret, kültür, sanat ve edebiyatında çok etkili olmuşlardı ve şehrin sosyal hayatına renk katmışlardı. Örneğin Tamburacılar Camisi’ne sapan sokağın başında çarşının gülü kahveci, tereyağcı Naftali Mitrani’nin dükkânı bulunuyordu. Aynı sokakta Bakkal Moşe, Kağıtcı Menahem, lakerdacı ve çirozcu Bello vb bulunurdu. Cumhuriyet Caddesi’nin sol kanadında Bohor Filozof, Dr. Sami Haras, Dr.Toledo, Keresteci Salomon,Yuda Romano; sağ kanatta Cumhuriyet Reşadiye Sineması, İtalyan Havrası ve başka tanınmış isimler vardı. Yukarıda adı geçen Dr Sami Haras, halkın sevdiği bir doktordu. Kendisi rahmetli annemin halasının damadı idi. Kendisini çekemeyen rakip doktorlar tarafından pusuya düşürülerek, fena halde darp edilmişti. Birkaç yıl sonra 1970’li yılların başında eşi Rozi’yle beraber İsrail’e göç etti ve 10 yıl kadar önce orda öldü.

Edirne Yahudileri hakkında birçok eser yayınlandı

‘Edirne’nin Yahudileri’

 Güngör Mazlum’un yazdığı bu kitaplardan birinde: Edirne’deki fetihte Osmanlıların karşılaştığı Yahudiler, Avrupa’daki baskılardan kaçarak Edirne’ye kaçan Yahudiler, Eğitim-Alyans Israelite Okulları, Talat Paşa’nın Edirneli Yahudi kızı Ester ile yaşadığı aşk hikâyesi, Sabetay Sevi’nin Edirne Sarayı’nda yargılanması, 1934’de Trakya Olayları ve Atatürk’ün arkadaşı ve Kuran’ı ezbere bilen Haham Haim Becerano’dan bahsedilmekte.

Diğer bir kitap da Rıfat Bali imzalı. Bali'nin kitabında 1934 Trakya Olayları’na da değinilmekte. 21 Haziran ile 4 Temmuz 1934 tarihleri arasında gerçekleştirilen şiddet eylemlerinde Nihal Atsız’ın Orhun, Cevat Rıfat Atilhan’ın da Milli İnkılâp dergisinde Yahudilere karşı ırkçı yazılar yazmaları nedeniyle ve devletin bölgeyi yabancı unsurlardan arındırma  politikasıyla gizlice kışkırttığı kuvvetle muhtemel olan olaylarda; Tekirdağ, Edirne, Kırklareli, Çanakkale gibi illerde Yahudilere ait birçok dükkân ve ev yağmalandı ve birçok Yahudi kadına tecavüz edildi. Yaklaşık olarak 15 bin Trakya Yahudi’si, bulundukları şehri terk etti. Yahudilerin verdiği dilekçeler bürokrasiye takılıp gitti. İkinci Dünya Savaşı sırasındaki Varlık Vergisi ve 21 Kura İhtiyatlar gibi olaylarla yurt dışına göçler arttı. Özellikle İsrail Devleti’nin resmen kurulmasından sonra, bu ülkeye olan göçlerle de Edirne’deki Yahudi nüfusu asgariye indi.1967 İsrail-Arap Savaşı’nda şehir Yahudilerinin önemli bir kısmı İsrail’e gitti. Bir kısım da azar azar İstanbul’a göç ediyordu. Şehirde 100’den az Yahudi ailesi kalmıştı. Artık Büyük Sinagog kullanılmaz oldu. Arkasındaki küçük sinagogdan istifade ediliyordu. Büyük Sinagog da hırsızların hedefi oldu ve muhteşem avizelerini sopalarla parçaladılar. Kentin tek hahamı 1966’da İsrail’e göç etti. Kentte kalan 15 kadar aile zamanında, önemli ayinleri İstanbul’dan gelen bir haham idare ediyordu.

 Günümüzde Yahudi Cemaati’nden kimsenin kalmadığı Edirne’yi ziyaret eden eski Edirneli Yahudiler anıları canlanınca gözyaşlarını tutamıyorlar. Kısa bir süre önce Edirne Valisi, Mescid-i Aksa olaylarını öne sürerek restorasyonu bitmekte olan Edirne Sinagogu’nun, ibadete açılamayacağını beyan etti.

Azalan nüfus ve nedenleri

Elanan cemaati ve büyük oranda talan edilen mezarlığı ve söz konusu restore edilecek sinagogda kimin ibadet edeceği dahi bir ipham iken, bu tür söylemler sadece Yahudi düşmanlığının ne boyutta olduğunu yansıtmakta.

 Hâlbusasen 1905-1906 nüfus sayımında toplam 23.839 olan Edirne Yahudi nüfusu Balkan Savaşı sonrası 1914’te il genelinde 15.686’a gerilemiş ve 1923’te Cumhuriyet’in  ilanından sonra başlayan baskılarla özellikle İstanbul’a yönelik göçler nedeniyle 1927 nüfus sayımında 6.098’e, 1934 Trakya Olayları’ndan sonra 1935’te 4.071’e, Varlık Vergisi sonrası 1945’te 2441’e, 1947-1949 yıllarında İsrail’e göçlerle 1960 sayımında 435’e indi. 1980’de Edirne’de sadece 63 Yahudi kalmıştı. Baskılarla sıfırki Edirneli Yahudiler, kentte ticari ve sınai bir zenginlik getirmişler ve aralarında ünlü kişiler yetişmişti. Özellikle Geron ailesinden gelen hahambaşılar responsa edebiyatına önemli katkıda bulundular. 1909’da Edirne Hahambaşısı olan Haim Bejerano gerçek bir yurtseverdi ve 1912’de nişan ile taltif edilmişti. Kendisi Tevrat’tan başka Kuran-ı Kerim’i ve İncil’i tümü ile ezbere bilirdi.

Kültür ve sanat merkezi Edirne

Osmanlı döneminde kent, Orta Avrupa’ya dahi örnek olan Yeşiva adındaki yüksek din öğretim kurumlarıyla ünlü idi. Ayrıca 1865’te temeli atılan Alyans okullarında Cumhuriyet’in ilanında kız ve erkek toplam 1140 öğrenci vardı. Yahudi basın hayatı da renkliydi. 19. yüzyıl sonlarında Kerem Sheli, Hachalom, Yosef Daat, La Boz de la Verdad (1910) vb neşredilmişti. Ayrıca musikide Maftirim’de (İbrani Tasavvuf İlahileri) çok yol kat edilmiş ve hahamlar Mevlevi  dedeleriyle klasik Türk müziği makamlarında makamlar üretmişlerdi. Bu müziğin kurucuları arasında Haham Şelomo Ben Mazaltov (1509-1571) ile İbrani Mutasavvuf İsrael Ben Moşe Nadjara sayılabilir.

Yahudi vatandaşlar, dindar ve geleneklerine sadık kişilerdi. Dini bayramlar titizlikle ve coşkuyla kutlanırdı.

 Çeşitli hayır kurumları mevcuttu. Matan Baseter, 1917 öncesinde Balkan Savaşları’nda şehit düşen veya zarar gören Yahudi askerlerinin aileleri için kurulmuştu. Ayrıca Bikur  Holim-Hastalara Yardım, Ozer Dolim Fakirlere Yardım Derneği, Hastane, Mahazeke Tora, kültür, sanat ve spor kulüpleri vardı. Edirne, entelektüel düzeyi çok yüksek bir kentti. Talmud yorumcusu, filozof, astronom ve matematikçi Comtino (1420-1487), dev yapıtı Beit Yosef ile Yahudi hukukunun çeşitli bölümlerini tek eser olan çok ünlü Şulhan Aruh’ta derleyen Yosef Ben Efraim Karo (1488-1575), çeşitli hakimliklerde görev yapan Moiz Zeki Bey Albala (1874-1954), Eliezer Menda (Hoca) (1887-1978), 8. dönem milletvekili Salamon Adato (1894-1954) hep bu kentte iz bırakmışlardı.

Edirne; yangınları, depremleri, salgınları, toplumsal olayları (Sabetayistlerin önderi Sabetay Sevi), Dördüncü Mehmet’in Edirne Şenliği, düşman işgalleri, Trakya Olayları (1934 Yahudiler bu pogroma ‘furtuna’ derlerdi), İkinci Dünya Savaşı sırasında Nazilerin Yunanistan’dan ölüm kamplarına getirmek için doldurdukları Yahudileri içeren trenlerdeki Yahudilerin Karaağaç istasyonundaki vagonlarda iken korkunç görünümleri… Serhat kenti Edirne’deki Yahudilerin yaşamlarını bir destan haline getirmiştir.

Müslüman ile Yahudiler arasındaki ilişkiler sıcak ve samimiydi

Devlet politikaları ne olursa olsun, genellikle Müslüman çoğunluk ve Yahudi esnaf ve komşular arasındaki ilişkiler sıcak ve samimiydi. Benim de kadim bir arkadaşım olan diş hekimi İda Benromano’nun, kitabından özetler de çıkardığım Naim Güleryüz’ün 'Edirne Yahudileri' adındaki kitabında yer alan şu cümlesine yer vermek isterim: "Edirne’de yaşamış olmaktan dolayı gurur duyuyorum. Kalbim Edirne’de kaldı.

 Öte yandan dönemin Hahambaşısı Yitshak Sarfati tarafından XV. yüzyıl ortalarında yazıldığı sanılan ve Avrupa’daki muhtelif Yahudi cemaatlerine yollanan tarihi İbranice mektupta Osmanlılardan gördükleri insancıl tutumu vurgulayan Sarfati, Avrupa’da zulme uğrayan dindaşlarına, mektubunun sonunda şöyle diyordu: "Şimdi bütün bunları gördükten sonra, niçin hala uyuyorsunuz? Uyanın ve bu lanetli ülkeleri (Almanya, vb) sonsuza dek terk edin."

Bu mektuptan sonra yüzlerce Yahudi ailesi Osmanlı İmparatorluğu’na göç etti. Ve bunların soyları; Çanakkale, Balkan, Trablusgarp, Şark gibi cephelerde ve Kurtuluş Savaşları’nda Müslüman silah arkadaşları ile birlikte vatanları için canlarını verdiler. Kendilerini kucaklayan ve çok sevdikleri bu topraklara karıştılar. Künyeleri bile bulunamadı… Binlercesi evine dönmedi. Hahamlar karılarını ‘aguna’ ilan ettiler ve evlendirmediler. Çünkü kocalarının resmi ölüm ilanı gelmemişti. Acaba Yahudileri sürekli karalayan yetkili ağızlar, tarihin bu yüzünü de bilirler mi diye bazen kendimi düşünmekten alıkoyamıyorum…

Kaynaklar: ‘Osmanlı ve Türk Yahudileri’ Yusuf Besalel

‘Tarihte Yolculuk, Edirne Yahudileri,’ Naim Güleryüz, 2014

Google: ‘Edirne Yahudileri’   

Yusuf BESALEL