Word Origin | çarmıh, Istavroz, haç

Mavi Boncuk |

Image by Justus Lipsius of one of the two meanings that he attributed to the term crux simplex.

çarmıh

Farsça çārmīχ چار میخ “«dört çivi», haç” sözcüğünden alıntıdır.

[Sinan Paşa, Tazarru'nâme, 1482]

ber-dār olup asılmış (...) çār-mīχa gerilmiş

[Asım Ef., Burhan-ı Katı terc., 1797]

çārmīχ [Fa.]: İşkence āletidir, tahrīfle çarmık derler ve asıl Türkīde gergi dealer.

mıh: nail EN Farsça ve Orta Farsça mēχ veya mīχ میخ “çivi, özellikle tahta çivi” sözcüğünden alıntıdır. (NOT: Bu sözcük Sanskritçe mayūkha “büyük tahta çivi” sözcüğü ile eş kökenlidir.)

mıhçı, mıhlamak, mıhlanmak, mıhlayıcı, mıhsıçtı

çarmıh [Codex Cumanicus, 1303]

clavus [çivi] - Fa: megh - Tr: migh, kadan [mıh, kadan]

[Ebu Hayyan, Kitabu'l-İdrak, 1312]

mīχladı & mīḳladı: sammara [çiviledi]

Istavroz – İstavroz: cross EN i. (Yun. stauros[1]) 1. cross[2]Haç, salip. 2. sıf. Haç biçiminde olan.

 Istavroz çıkarmak: Haç çıkarmak: Başı kara tüllü bir mutaassıp İspanyol kızı gibi ıstavroz çıkarmıştı (Refik H. Karay).

ISTAVROZ TONOZ birl.i. mimar. Dört to­noz par­ça­sı­nın bir­bi­ri­ni kes­me­sin­den mey­da­na ge­len to­noz, mü­tekātı to­noz.HAÇ

 i. (Fars. ḫāc < Erm. ḫaç)

1. Birbirini dik olarak kesen iki doğru parçasından meydana gelen ve Hz. Îsâ’nın çarmıhtaki duruşunu temsil eden Hıristiyanlık sembolü, istavroz, put, salip: Evin mîmârı Hıristo Kalfa haçına putuna yemin etti (Yusuf Z. Ortaç). Sarı Hoca, “Elindeki kilit Bizans işi” dedi. “Bak orta yerinde haç var” (Mustafa N. Sepetçioğlu).

2. Bu biçimde olan şey.

Haç çıkarmak: Sağ eli alna, karına ve her iki koltuğa doğru götürerek haç şekli yapmak sûretiyle tapınmak, istavroz çıkarmak: Oradan eski kilise harâbesine girdiler. Kadın burada haç çıkardı (Refik H. Karay). Hancının iri, kocaman karısının iri kocaman gözleri alabildiğine açılmıştı, durmadan haç çıkarıyordu (Mustafa N. Sepetçioğlu). Haçı suya atmak: Hz. Îsâ’nın vaftizini kutlamak için her sene 6 ocakta suya bir haç atma ve dalarak o haçı çıkarma şeklinde merâsim yapmak [Hıristiyan Ortodokslar tarafından yapılır].

[1] Stauros (σταυρός) is a Greek word for a stake or an implement of capital punishment. The Greek New Testament uses the word stauros for the instrument of Jesus' crucifixion, and it is generally translated as "cross" in religious texts, while also being translated as pillar or tree in Christian contexts.

The word stauros comes from the verb ἵστημι (histēmi: "straighten up", "stand"), which in turn comes from the Proto-Indo-European root *steh2-u- "pole", related to the root *steh2- "to stand, to set"

In ancient Greek stauros meant either an "upright pale or stake", a "cross, as the instrument of crucifixion", or a "pale for impaling a corpse".

n older Greek texts, stauros means "pole" and in Homer's works is always used in the plural number, never in the singular. Instances are attested in which these pales or stakes were split and set to serve as a palisade pig sty by Eumaeus in the Odyssey or as piles for the foundation of a lake dwelling on the Prasiad Lake recounted by Herodotus.

[2] cross(n.) Old English cros "instrument of Christ's crucifixion; symbol of Christianity" (mid-10c.), probably from Old Norse or another Scandinavian source, picked up by the Norse from Old Irish cros, from Latin crux (accusative crucem, genitive crucis) "stake, cross" on which criminals were impaled or hanged (originally a tall, round pole); hence, figuratively, "torture, trouble, misery;" see crux. Also from Latin crux are Italian croce, French croix, Spanish and Portuguese cruz, Dutch kruis, German Kreuz.

crux(n.) 1814, "a cross," from Latin crux "cross," a word of uncertain origin. Sometimes said to be cognate with Irish cruach "heap, hill," Gaulish *krouka "summit," Old Norse hryggr "backbone," Old English hrycg "back." But de Vaan is suspicious:

The Celtic and Gm. forms are often reconstructed as *kr(e)u-k-, but we find vacillating vocalism within Gm.; also, the meanings 'backbone' and 'heap' are not necessarily connected. Even if the words in *kruk- from Latin and Italo-Celtic belong together, the root structure does not look PIE (and a root enlargement k is unknown), and might be interpreted as a non-IE substratum word borrowed into Italo-Celtic. But Latin may also just have borrowed the word from a contemporary language.

The figurative use for "a central difficulty" (1718) is older in English than the literal sense; perhaps it is from Latin crux interpretum "a point in a text that is impossible to interpret," the literal meaning of which is something like "crossroads of interpreters." But Century Dictionary ascribes it to "the cross as an instrument of torture; hence anything that puzzles or vexes in a high degree ...." Extended sense of "central point" is attested by 1888.